Raphael Warjri

Ki paidbynriew Khasi dei ka jaitbynriew ba rit paid bad ba la rim tam ha kane ka thaiñ, hynrei ba ym pat don kano kano ka stadtbit tih sani ka ba thikna, kumta ym shym la paw ha ki khanahyndai khanamynnor jong ka dewbah. Ka don ka tihsani (research) ka ba kdew ba ki Khasi ki dei ki paidbynriew ba la wan poi sha kane ka thaiñ la palat sawphewsan hajar snem mynshwa ha ka ba ki la iaid wir bad shang sakma kylleng ka dewbah Asia bad na ki bynta jong ka dewbah Europe ban wan kiew wan hiar sha kine ki thaiñ ba shong shnong mynta. Ki paidbynriew Khasi ki la kham shong neh nyngkong eh ha kine ki thaiñ naduh ki kjat Lum Makashang haduh rymmiang ka duriaw bah Bay of Bengal. Don byllai ki snap deiriti ki ba syrïem bad iadei bynta bad ki deiriti jong ki paidbynriew ba marjan markhap kynthup ruh ia ka ktien. Ki sabut ba shynna ki la don ha ka jingshem jong ki stadtbit jong ka saiñbynriew mynnor (archeology) ki ba la lap ki nongmuna na Law Nongthroh ha kjat Lum Sohpetbneng ki ba kdew ba la don ki matti ba shongshnong ki paidbynriew ba shaipyrthei naduh mynhyndai kulong kumah. Kane ka long ka kam radbah jong u rangbah Marco Mitri ryngkat ka kynhun stadtbit na ka salonsari bad kiwei kiwei ki shlem thwet bniah. Ka thwet ka bishar ka dang parpaiñ bad san shaphrang na ka bynta ban dang tih sani shuh shuh, bad tang na ki ba la lapdien ruh ka la kubur ba ka stadmaïan mynta ka la kup katkum ka khanatang ne ka stadmaïan mynnor.

Ñiuma, ki khanatang ki dei ka pharshi ka ba  kdew bad kit jingmut ia ka saiñpyrkhat katkum ka sngarjanor jong ki longshwa manshwa ka ba phalang ha ka juk mynta, ki ba suki suki ki kylla ka jingngeit ka ba pdiang shisha da ki patengbynriew ba hadien. Lada ngam jylliew katkum ka khanatang, ka kdew ba ka snap tynrai ka dei ha ka Khyndew, ka Ktien bad ka Kur ha ka ïa ba dang rasong ka sotti juk. Ka jingngeit ba kynja mynsiem ha ka longblei ruh ka parpaiñ na ki khanatang sha ka jinglong jingman jong ka pyrthei ba shisha katkum ba shem ka stadmaïan mynta. Kane ka phalang lyngba ka duwai ka phirat ha ka ba ki Khasi ki namblei da kano kano ka kyntien khlem da kdew ba ka long marwei ne shibyllien, kynthei ne shynrang. Kata hi ka kdew ba kiei kiei jong ka mariang salonsar ha satlak ka pyrthei mariang shityllup ka lisan bad ka meiramew ki dei kawei beit ka namblei ne Blei; ba la ju kren ju khana, duwai phirat ruh kum U Blei, Ka Blei, Ki Blei. Lada shim ia ka jingthaw ia ka pyrthei la kdew ba dei lyngba ka meiramew bad u ryngkew basa ba la manlong ka Sngi, u Bnai, ka Lyer, ka Um bad ka Ding kum ki borthaw ia kiei kiei baroh jong ka mariang. Barabor la ju nam ruh ba ka ktien ka dei ka tyllong ba la thaw ia ki jynthaw ha pyrthei.

Kumta nyngkong nyngshab eh ka don ka ktien ka ba sawa halor  ka meiramew ha ba ka sur ka ba la kynto ia u basa ba na kita ki shijur- ka Meiramew bad u Basa la man la long baroh ki jynthaw ha pyrthei. Ka Meiramew dei ka khyndew bad u Basa dei u maw u ba la kylla eh bad tylli na ka khyndew hi lyngba ki phew spah hajar snem. Kumta ka khyndew bad u maw ki dei ki shijur naduh dang kynthong ka pyrthei ki ba long ki tiar bad atiar na ka bynta ki jynthaw baroh ha satlak ka pyrthei mariang. Kumta ia ka ktien tiar bad atiar la ju pynkam ba ka dei ka ba shim kylliang na ka ktien nongwei, hynrei kam long kumta bad ka lah ban long ba kiwei ki shim kylliang na ka ktien Khasi lane ka lah ban long ba jia ryngkhat ba ki ia syriem ka rukom kynnoh. Kane ka long ka ba lah ban long ia ki kyntien ki ba nyngkong eh ha ka longbriew manbriew, kum ka ktien ‘Mei’ bad ‘Pa’ ki ba lehse ki sdang na ka jingkynnoh jong ki khyllung ki ba dang shu nang ban kren lulu lele ha kano kano ka jaitbynriew, wat la ki don khyndiat ki jingiapher katkum la ka deititi lajong bad ka jaka. Ka ktien tiar ne atiar kam don jingiadei eiei bad ka ktien Hindi ‘hatyaar’ ka ba mut thik ia ka atiar iakhun pyrshah (weapon) tangba shu syriem, namar tiar ruh ka kit jingmut (material-samagree, equipment- upakaran, tool- aujaar). Kumta ki shijur ki ktien tiar bad atiar dei ki ktien tynrai Khasi. Kumba long ka ktien mynjur ka ba wan na ka meitien ‘mon’ bad ‘jur’ ka ba mut ba la jur bha ka mon, ka ba shu syriem bad ym don jingiadei eiei bad ka ktien Hindi ‘manzoor’ ka ba mut ba la shah (allowance).  

Ka ktien shun lei lei ka dei ka ktien Khasi ba pura ba kiwei ki ktien mynder ki la pyrthuhbud. Ka shun ka dei ka ba mih na ka meiramew Khasi bad ka don ha shilynter ki thaiñ War. Ka shun ka dei ka bynta jong ka deiriti ha ka ba thoh shun ha ka lyngkhuh sngi kynmaw tympang, ha ba dud sabuit na ka ba pang ba ñiuñ bad kumta ter ter. Ka shun ka dei ka ba ju tah ha tympew ban bam kwai ka ba dei ka tynrai dustur Khasi. Mynhyndai ha ba thud mawbynna ki kamar Khasi ki ju thoh shun ha u mawramsong da ka ba bud lynti ksai maw, bad nangta ki sa tei dieng thynram ban thang kumba thang bun thang shlem kumba shi sngi kynthih; shwa ban leit khmih ha ka sngi ka ba bud ba ka bor mariang hi ka la oh ia u maw thik kumba la thoh.