Raphael Warjri

Ka jylla Meghalaya ka dei ka jylla ka ba lah pura ka ryta naduh ba la seng ha u snem 1972. Ki bun ki mat kongsan ba dang dawa bad їai khmih lynti ba kin urlong na ka bynta ban pura ruh sa ka longrynñieng jong ka jylla. Kumba ka paw ha kane ka khyllipmat ba dang shen ka long ba dei ban pynbiang noh їa u pud u sam sawdong ka jylla bad ban ithuh їa ka ktien Khasi kum ka ktien shongbor (authorised) ha ka korbar saiñkam (official) ban pule, thoh bad kren ha baroh ki kam sorkar bad kam paidbah ha ka imlang sahlang. Hynrei ka long kaei kaei ka ba pher ba ha ka jylla ka ba rit kum ha Meghalaya ki don ruh sa ki Garo ki ba don la ka jong ka ktien ha ka ba ka sorkar ka dei ban kheiñ mar ryngkat ha kano kano ka mat treikam ha jylla. Nalor kata wat hapdeng ka ktien Khasi ba la shim ktien pdeng da ka ktien Sohra ki don bun byllai ki ktien shnat ki ba na kylleng ki thaiñ ki ba їapher na ka ktien pdeng. Jar la katta, baroh ki ktien shnat na kylleng ki hima Khasi ki pdiang їa ka ktien pdeng ha manla ki kam jong ka imlang sahlang, naduh ki skul haduh ki semtreikam sorkar, ha ki їingniam ha їew ha hat bad kumta ter ter. La don tang katto katne ki ba khohñioh napdeng ki paidbynriew Pnar ki ba kam ba ka ktien Pnar ne ktien Jaintia ka long kyrpang bad kam їadei dur bad ka ktien pdeng Khasi. Kane ka long ka ba mynsaw їa ki paidbynriew salonsar namar ba ka pynsynjor bad pynkhim їa ki shityllup ha ka bri Hynñiewtrep Ynñiawwasa. Ka ba kham mynsaw ka long ba ka jaitbynriew ka dei ka ba rit paid ha ba nujor bad kiwei kiwei ki paidbynriew ha ka thaiñ shatei lammihngi bad khamtam lei lei hakhmat ki paidbynriew na dewbah India. Kumta ka long ka ba donkam ban tehsong ha kawei ka kynhun da ka ba pdiang salonsar їa ka ktien pdeng Khasi.

Ka phangma jong ka jaitbynriew ha ka ba їadei bad ka ktien ka long ba la donkam tyngeh ban їoh ka jingithuh ha ka Khyrnit baphra jong ka riti synshar jong ka Ri India, khnang ba ki longdien ha ka lawei pateng-la-pateng ki dei ban їoh la ka hok ha baroh ki liang jong ka pule dangle,ka treikam treijam, ka khaїi pateng bad kiwei kiwei ki bynta ba donkam ha ka imlang sahlang. Lah ban phaidien khyndiat ba ka daw bah jong ka jingїakhun ban їoh la ka jyllariewlum ka dei ha ka nongrim jong ka ktien. Ha ka khep ba ka jylla Meghalaya ka dei tang ki shnat jylla jong ka jylla bah Assam, ka sorkar Assam ha kata ka por ka la thmu ban pyntian jubor їa  ka ktien Assamese ha baroh kawei ka jylla Assam da ka lynti jong ka aiñ. Ki heh sorkar ha kata ka por ki la shna ka aiñ ban pynlong ktien pdeng da ka ktien Assamese ha baroh kawei ka jylla bah. Toi ki paidbynriew Bodo, Karbi bad kiwei kiwei ki paidbynriew barit baria ki la shah tyllep hangta lait noh tang ki paidbynriew Khasi ki ba la aireng їa ka sorkar Assam haduh ba ka la poi shaduh u pud ban їakhih paidbah ban їakhun їoh laitluid la ka jylla riewlum ryngkat bad ki Garo. Ha ka jingshisha, ka ktien Khasi ka lah kiew shaphrang ha ka por ba synshar ki phareng. Shwa ba ka ktien Assamese kan khajoh sha ka kyrdan pule ha ki skulbah bad salonsari, ka ktien Khasi ka lah don lypa ha kylleng ki shlem pule shlem hikai kum ha Calcutta University lane wat ha Gauhati University ruh. Hadien ba la їoh laitluid ka Ri India na ka synshar donbor ki phareng, ka ktien Assamese lyngba ki kynrem ki lyndan, ki simpah simsong, ki heh sorkar ha ryngkat bad ka jingheh paid jong ki paidbynriew Assamese, khamtam eh ba ki don ka snap tynrai ka ba kham їajan bad ki deiriti jong ka dewbah India ba ka ktien Assamese ka la rasong kynsan kynsan haduh ba la tyllep ha baroh ki liang. Ha ka jingshisha ka ktien Khasi ka lah kham tam paka bad kiew irat ban їa ka ktien Assamese ne Manipuri, khlem da ñiewtang їa kiwei kiwei ki ktien jong kiwei kiwei ki paidbynriew riewlum ha ka thaiñ. Hynrei namar ba ki snap tynrai Hindu jong ka deiriti ki Assamese bad Manipuri ka kham їajan bad syrїem bad ka deiriti Hindu ha dewbah India ba ki la їohlad ban kiew stet haduh katta katta. Kumta ka ktien Khasi ka la neh hajuh bad suki suki ka la nang randien pynban wat lada ka lah poi ha ka kyrdan ka ba shongdor ha ka jylli pule dangle khamtam ha ki salonsari.

Lada buddien,  lah ban shem ba ym dei tang ba shah thombor ha ki deiriti Hindu, lehse ki simpah simsong, ki kynrem lyndan Khasi  ki khlem lah ban khluh ba ka ktien Khasi kan dang їai kiew irat khamtam ha ki kyrdan pule dangle. Nalor kata bun na ki paidbah Khasi ki la shah tyllep pynban ha ka ktien phareng bad kim ñiewkor shuh їa la ka ktien Khasi. Kham hadien leilei ki kher ki mer jong ki atiar synshar ha ka liang ka pule dangle, ki la pynduh syndon їa ka ktien Khasi na ka kyrdan Major Indian Language lane MIL ha ki skul pule. Kane ka la nang pyntroiñ shuh shuh namar ba ka dei ha ka thymmei ban seng nongrim їa ka jingtip їa la ka ktien Khasi. Kumta ka ktien Khasi ka la nang khrew bad synjor namar wat lada ka dang thylleng ha ki skulbah bad salonsari ban khajoh shaduh ki kyrdan pule Ph D, namar ba na la rympei la khynra syndon ban  pyntlot їa ka ktien Khasi. Ka shlem korbar pule dangle ha ki skul ba la tip kum ka MBOSE ka la bakla tyngeh ban khanglad їa ka ktien Khasi ba kan dang roi bad kiew shaphrang. Ka ba kham sngew saitmet ka long ba dei da ki kher rangbah Khasi lajong hi ki ba la tuklar їa kata ka kam bah jong ka jaitbynriew.