Raphael Warjri

Katba ka jingdawa ban kynthup їa ka ktien Khasi ha ka  Khyrnit baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India ka dang shitrhem bha kane ka jingleh jong ka MBOSE ka la theh umpjah pynban. Dei namar ba minot tyngeh bad duriap miet la bad sngi ki dkhot jong ka synjuk thohjer thohnam Khasi, kata ka Khasi Authors' Society  ba kiei kiei baroh ki la nang kyrsoi borbah ban pynurlong їa ka jingthmu ban poi sha ka thong. Katto katne snem mynshwa, la kyntiew kyrdan їa ka ktien Khasi kum ka bynrap ktien korbar saiñkam (associate official language)ha jylla da ka ba shna aiñ ha dorbar thawaiñ ka jylla ha u snem 2005. Hadien kata la jam shaphrang ban kubur ha dorbar thawaiñ (pass a resolution)ha u snem 2018 na ka bynta ban kynthup їa ka ktien Khasi ha ka  Khyrnit baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India. Kane ka la nang kham pynkhlaiñ shuh shuh їa ka jingdawa ban kynthup їa ka ktien Khasi ha ka  Khyrnit baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India. Hynrei kaei ka ba sngew bynñiaw ka long ba mar ryngkat la synrop lang їa ka ktien Garo ruh  ka ba dang sdang thylleng bad ym pat lah kot kat ka ktien Khasi ha ka thohkot thohsla. Ha ka ba kyntiew kyrdan kum ka ktien korbar saiñkam bad ha ka ba kubur ha dorbar thawaiñ jylla ban kynthup ha ka  Khyrnit baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India, ka ktien Garo ka la snoh rdin ryngkat bad ka ktien Khasi bad ha ka khep ban rah ha khmat ka tnatkitkam korbari jong ka sorkar kmie (Home Ministry), ki nongїalam Garo ki la їaknieh ban jam kham shakhmat. Kane ka kam buitpoh jong ki nongїalam Garo ka long ka ba sngewdiaw ban dang їaishah ha ba їa ka ktien Khasi lah sdang dawa ban kynthup ha ka  Khyrnit baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India naduh ki snem 1978 ter ter, hynrei ka ktien Garo ki dang khohreh ha u snem 2019, kata kham hadien shuh shuh na ka ba la kyntiew kyrdan ha ka korbar saiñkam ha jylla. Kata kamut ba naduh 2005 haduh 2018 ki thohjer thohnam na thaiñ Garo ki dang byrjai bad thiah thai lyngeh. Kyndit kynsan ki la khie wahleng ban kyrthlep kumba jei pylleng ki dohkha. Byllai ki akhia Garo ki ba hula ki їamrem їa kane ka jingleh shongshit jong ki 'yiarmangkalai, namar ba ki tip shai ba ka ktien Garo ka dang lymbiang kat haduh ban da kynthup ha ka Khyrnit Baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India.

Na kata ka daw ka ba kyntur jubor їa ka ktien Garo ka kylla long dieng pyngkiang pynban їa ka ktien Khasi ka ba lah ih bad їaw pura ha ka thoh ka tar, khamtam kumba lah kdew ha shwa ba ka lah kham shynna wat ban їa ka ktien Assamese ruh ha baroh ki liang shwa ban їoh laitluid ha u snem 1947. Kumta lada bishar bniah lah ban kdew ba ka niam Khristan ka la kyntiew shaphrang їa ka ktien Khasi wat naduh ka por ba dang thohkot da ki dak Bengali khamtam u William Pryse haduh ban da bud da ki dak Roman ba la wanlam thymmai da u Thomas Jones. Hynrei naduh ba ba їoh laitluid na ka synshar donbor ki phareng, la nang ring swai pynban ha ka juk synshar khadar da ki Khar Hindu. Jar la katta ka jinglong kynsai jong ka ktien Khasi ym don ba lah ban kheiñ dewthala. Hynrei donkam tang ka mynsiem shitrhem na la ki paradoh parasnam bad ka mon bajwat na ki riewsaiñ pyrthei na ka jylla.

Ka ba phylla ka long ba naduh ba їoh jylla laitluid ha u snem 1972 la mang laiphew hynriew ngut na Khasi Jaintia Hills bad arphew saw ngut na Garo Hills ban mihkhmat ha dorbar thawaiñ jylla. Phewse lada buddien jan shilynter la shem ba ki Garo ki kham їoh kabu ban long khlieh nongsynshar na kawei ka aїom sha kawei pat haduh mynta mynne. Ka la dei ka khep ban ksan rngiew noh їa ka jaitbynriew da ki paidbah ha ba ki jied nongmihkhmat sha ka dorbar thawaiñ jylla ne dorbar thawaiñ Ri India. Kata ka ksan rngiew ka dei ban long ban kyntait їa ka bor tyngka bad ailad їa ka bor jabieng bad mynsiem rangbah ba kan long kynrad ha ka synshar khadar ha jylla bad lah ban kyrthuh (influence) ha ka jylli synshar khadar jong ka sorkar kmie. La dei ban kyndit bynriew noh baroh naduh ki luk ki lak, ki thab ki dab, ki paidknup paidtrap, ki khun rangli juki, ki khun binong bishon, ki kynrem lyndan, ki kher ki mer, ka ba mut hi ba ki paidbynriew salonsar ki dei ban phikir ban jied da ki nongmihkhmat ki ba don ka maiñ rangbah khnang ba la kumno kumno na ka laiphew hynriew ngut yn mih katto katne ki ba tbit ban long khlieh nongsynshar ha jylla bad ba ym dei shuh ban dang shah lur ha kita ki arphewsaw ngut.

Kumta ha ka jingїakhun ban їoh kynthup їa ka ktien Khasi ha ka Khyrnit Baphra jong ka Riti Synshar ka Ri India dei ban sngewthuh ba ka dei na ka bynta ban myntoi hi ki paidbah byllien ha man la ki khep  ba ki pyrshang ban їoh kabu ban myntoi їa lade shimet, ka longїing longsem bad ka imlang sahlang baroh kawei. Kino kino ki ba wad lad ha ka kam ka jam, ka pule dangle, ka khaїi pateng, ka korbar sorbar ha kano kano ka lyngwiar kin sa lah ban korbar da ka ktien Khasi ha baroh ki liang. Kum ka nuksa, ki ba їaleh ban thew tynjuh la jingtbit ha ki rynsan bapher bapher kum ha ka kynpeiñ ban їakhun IAS, UPSC ne kino kino ki rynsan aireng ba kynsai ha ka kam ka jam, pule dangle kin lah ban iakhun da la ka ktien Khasi lajong. Nalor kata ki shlem jingtbit ha ka thoh ka tar na Ri India ki lah dei ban ñiewkor kum ha ka ba ai nam ai burom bad jied ki khusnam bakhraw ha shityllup ka Ri lyngba kino kino ki jingtip bniah ha kano kano ka phang da ka ba pyndonkam ban kyntiew kyrdan da la ka ktien Khasi lajong.